Skip to content

Uncategorized

Вақте, ки  якумин дафъа ман Қуръонро хондам бо якчанд сабабҳо дар тааҷҷуб будам. Дар аввал якчанд Навиштаҷотҳо ба Инҷил ишора мекарданд. Лекин  он ба таври махсус ба Инҷил ишора мекард, ки диққати маро ҷалб кард. Инак он оятҳое, ки ба Инҷил ишора мекарданд.

 Аз эҳтимол дур нест, ки он навиштаҳое, ки ман пай бурдам ту низ мебинӣ.

Ин китобро, ки тасдиқкунандаи китобҳои пеш аз он аст, ба ҳак бар ту нозил кард ва қабл аз он Тавротро ва Инҷилро фиристод. Барои ҳидояти мардум фиристод ва Фурқонро нозил кард. Барои онон, ки ба оёти Худо имон намеоранд, азобе сахт муҳайёст ва Худо пирӯзманду интиқомгиранда аст. [Surat 3:3-4 (Al-Imran)]

Худо ба ӯ китобу ҳикмат ва Тавроту Инҷил меомӯзад. [Surat 3:48 (Al Imran)]

Эй аҳли китоб, чаро дар бораи Иброҳим ҷидол мекунед, дар ҳоле ки Тавроту Инҷил баъд аз ӯ нозил шуда аст? Магар намеандешед? [Surat 3:65 (Al Imran)]

Ва аз паи онҳо Исо — писари Марямро фиристодем, ки тасдиқкунандаи Тавроте буд, ки пеш аз ӯ фиристода будем ва Инҷилро, ки тасдиқкунандаи Таврот пеш аз ӯ буд, ба ӯ додем, ки дар он ҳидоят ва рӯшноие бувад ва барои парҳезгорон ҳидоят ва панде. [Surat 5:46 (Maida)]

Ва агар Таврот ва Инҷил ва он чиро, ки аз ҷониби Худо бар онҳо нозил шуда, барпой доранд, аз болои сару зери пояшон рӯзӣ бихӯранд. Баъзе аз онҳо мардуме миёнарав ҳастанд ва бисёрашон бадкирдоранд. [Surat 5:66 (Maida)]

Бигӯ: «Эй аҳли китоб, шумо ҳеҷ нестед, то он гоҳ, ки Таврот ва Инҷил ва он чиро аз ҷониби Парвардигоратон бар шумо нозил шудааст, барпой доред». Он чӣ аз ҷониби Парвардигорат бар ту нозил шудааст, бар туғён ва куфри бештаринашон бияфзояд. Пас бар ин мардуми кофир ғамгин мабош. [Surat 5:68 (Maida)]

Худо ба Исо бинни Марям гуфт: «Неъматеро, ки ба ту ва модарат ато намудаам, ёд кун. Он замон, ки ба рӯҳулқудус ёриат кардам, то ту чӣ дар гаҳвора ва чӣ дар бузургсолӣ сухан гӯӣ ва ба ту китобу ҳикмат ва Тавроту Инҷил омӯхтам…» [Surat 5:110 (Maida)]

Ваъдае, ки Худо дар Тавроту Инҷил ва Қуръон дода аст, ба ҳақ бар ӯҳдаи Ӯст… [Surat 9:111 (Tauba)]

Ин аст васфашон дар Таврот ва дар Инҷил, мисли зироате ҳастанд, ки гиёҳ барорад ва он ҷавона маҳкам шавад ва бар поҳои худ биистад ва деҳқононро… [Surat 48:29 (Fat-h)]

Агар  ҳама навиштаҳоро, ки дар он Инҷил зикр шудааст ҷамъ кунем, Инҷил дар ягон ҷо танҳо намеояд. Дар ҳама ҷо калимаи Таврот пеш аз он меояд. “Аҳком” ин китобҳои Мӯсои набист, ки одатан дар мобайни мусулмонон ҳамчун “Таврот” машҳур асту дар мобайни яҳудиён чун “Тора”. Инҷил дар мобайни китобҳои муқаддас бо он беназир аст, ки он дар ягон ҷо танҳо зикр нашудааст. Мо дида метавонем, ки калимаҳои “Таврот”(қонун) ва Қуръон танҳо зикр шудаанд. Ин як намуна аст.

Сипас ба Мӯсо китоб додем, то бар касе, ки некӯкор будааст, неъматро пурра кунем ва барои баёни ҳар чизе ва низ барои роҳнамоиву раҳмат… Онро нозил кардаем. Пас ба он пайравӣ кунед ва парҳезгор бошед, шояд ки мавриди раҳмат қарор гиред! [Surat 6:154-155 (Cattle)]

Оё дар Қуръон намеандешанд? Ҳар гоҳ аз суй ғайри Худо мебуд, дар он зиддияте бисёр меёфтанд.   [Surat 4:82 (The Women)]

Агар бо дигар суханон гӯем вақте, ки Қуръони Муқаддас Инҷилро зикр мекунад, онро баъди “Таврот”(қонун) зикр мекунад. Ин беназир аст, чунки Қуръон худро зикр мекунад алоҳида аз қатори китобҳои муқаддас, инчунин китоби Тавротро на дар қатори дигар китобҳои муқаддас зикр мекунад.

Ин нишона ба мо аз Пайғамбарон аст?

Инак, ин як намуна аст (Инҷил ҳамеша баъди “Таврот” зикр карда шудааст) оё саҳеҳ аст?  Касе онро ҳамчун тасодуфӣ мефаҳмад, ё ҳамчун боду шояд Инҷил бо чунин роҳ зикр шавад. Фаҳмиши ман чунин аст, ки ин намунаҳо бояд ҷиддӣ бошанд. Шояд, ки ин нишонаи муҳим бошад, ба мо ёрӣ медиҳад, ки он принсипҳои худи  Аллоҳ таҳкурсӣ доданро мо бифаҳмем, ки барои фаҳмидани Инҷил мо бояд аввал ба Таврот назар кунем. Таврот ин шарти аввалин аст, ки мо бояд донем, пеш аз он ки мо Инҷилро дарк кунем. Ин мумкин, ки фоидаовар бошад агар аввал ба Таврот назар кунем ва ин барои фаҳмидани Инҷил кӯмак мекунад. Қуръон ба мо мегӯяд, ки пайғамбарони пешомада барои мо нишона буданд.

 Хуб эътибор диҳед, ки ин чӣ мегӯяд:

Эй фарзандони Одам, ҳар гоҳ паёмбароне аз худи шумо биёянд ва оёти Маро бар шумо бихонанд, касоне, ки парҳезгорӣ кунанд ва ба салоҳ оянд, биме бар онҳо нест ва худ ғамгин намешаванд!

Ва онҳо, ки оёти Моро дурӯғ баровардаанд ва аз он сар баргофтаанд, аҳли ҷаҳанкаманд ва ҷовидона дар он хоҳанд буд! [Surah 7:35-36 (The Heights)]

Бо дигар суханон гӯем ин пайғамбарон дар ҳаёти худ ва паёмҳои худ барои фарзандони Одам нишона доштанд (инчун барои ҳар яки мо ҳамчун фарзандони ӯ). Онҳое, ки боҳикмат ҳастанду равшанфикр ҳастанд барои фаҳмидани ин нишонаҳо кӯшиш мекунанд. Пас, ба ақидае меоем, ки омадан ба Инҷил ба воситаи Таврот аст, пайғамбарони пешина Роҳи Ҳақиқат диданро сар карданд ва нишонаҳое гузоштанд, ки ба мо барои фаҳмидани Роҳи Ҳақиқат кӯмак мекунанд.

Мо аз аввал, аз давраи Нишонаи Одам шурӯъ мекунем. Мумкин ту мехоҳӣ бо ҷавоби он шурӯъ кунӣ, ки дар куҷо китобҳои Таврот, Забур ва Инҷил тағйир ёфтаанд. Дар бораи ин саволҳои муҳим китоби Қуръони Муқаддас ва Суннат чӣ мегӯяд? Дар рӯзи Охират хуб мешуд, ки дар бораи Таврот ахборот дошта бошем, вале чӣ тавр метавонад барои мо ба Роҳи ҳақиқат ишорае бошад.

«ٴتاۋﺭﺍﺕ-جاراتىلىستىڭ باستالۋى»2- تاراۋ
4
اسپان مەن جەردىڭ جاراتىلعاننان كەيىنگى تاريحى مىناۋ: قۇداي جاراتقان يە جەر مەن اسپاندى جاراتقان كەزدە 5جەر بەتىندە ٴالى دە دالانىڭ بۇتالارى مەن وسىمدىكتەرى كوكتەپ، وسپەگەن بولاتىن. سەبەبى قۇداي يە جەرگە جاڭبىر جاۋعىزباعان ەدى؛ ونى وڭدەيتىن ادام دا جوق بولاتىن. 6ال جەر استىنان بۇلاقتار شىعىپ، بۇكىل جەر بەتىندەگى توپىراقتى سۋلاندىرادى.

7سوندا قۇداي يە جەردەگى توپىراقتان ادامدى مۇسىندەپ، ونىڭ مۇرنىنا ٴومىر بەرەتىن رۋحتى ۇرلەدى. ادام وسىلاي ٴتىرى جان بولىپ شىعا كەلدى.

8قۇداي يە شىعىستا، ەدەم دەگەن جەرگە پەيىش جانناتتى ورناتىپ، ٴوزى جاساعان ادامدى سوندا ورنالاستىردى. 9سونان سوڭ قۇداي يە كوز تارتارلىق، جەۋگە جاقسى جەمىستەر بەرەتىن ٴتۇرلى اعاشتاردى جەردەن ٴوسىرىپ شىعاردى. باقتىڭ ورتاسىندا «ماڭگىلىك ٴومىردى سىيلايتىن اعاش» جانە «جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاش» تا ٴوسىپ تۇردى.

10باقتى سۋلاندىراتىن ۇلكەن وزەن ەدەمنەن اعىپ جاتتى، ول ارى قاراي ٴتورت وزەنگە ٴبولىنىپ كەتەتىن. 11ٴبىرىنشىسى پيشون دەپ اتالادى، ول التىن شىعاتىن بۇكىل حاۋيلا ولكەسىن اينالىپ اعادى. 12سول ەلدىڭ التىنى ەرەكشە باعالى، وندا حوش ٴيىستى شايىر مەن ونيكس اتتى اسىل تاس تا بار. 13ەكىنشى وزەندى گيحون دەپ اتايدى، ول قۇش ولكەسىن اينالىپ اعادى. 14ٴۇشىنشى وزەننىڭ اتى تيگر، ول اسسۋردىڭ شىعىس جاعىنان وتەدى. ٴتورتىنشى وزەن — ەۆفرات.

15قۇداي يە پەيىش باعىن وڭدەپ، كۇتىپ-باعۋ ٴۇشىن ادامدى سوندا ورنالاستىردى. 16وعان بۇيرىق بەرىپ: «ساعان باقتاعى كۇللى اعاشتاردىڭ جەمىستەرىن جەۋگە بولادى. 17ٴبىراق جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تانىتاتىن اعاشتىڭ جەمىسىن جەمەيسىڭ! سەبەبى ودان جەگەن كەزدە ولەسىڭ»، — دەدى.

18سودان كەيىن قۇداي يە: «ادامنىڭ جالعىز بولعانى جاقسى بولماس. مەن وعان وزىنە ساي كومەكشى جاساپ بەرەيىن»، — دەدى.

19قۇداي يە جەردەگى بارلىق جانۋارلار مەن جاندىكتەردى جانە اسپانداعى كۇللى قۇستاردى توپىراقتان جاساعان ەدى. ەندى ولاردى قالاي اتايتىنىن ٴبىلۋ ٴۇشىن ادامعا الىپ كەلدى. ادام قانداي ات قويسا، ولار سولاي اتالاتىن بولدى. 20سونىمەن ادام مالدارعا، جابايى اڭدار مەن اسپانداعى قۇستاردىڭ بارىنە دە ٴوز اتتارىن قويدى.

ال ادامعا وزىنە ساي كومەكشى تابىلمادى. 21سوندا قۇداي يە ادامدى تەرەڭ ۇيقىعا باتىرىپ، ۇيىقتاپ جاتقاندا ونىڭ ٴبىر قابىرعاسىن الىپ، ورنىن ەتىمەن جاۋىپ تاستادى. 22قۇداي يە سول قابىرعادان ايەل جاساپ، ونى ادامعا الىپ كەلدى.

23ريزا بولعان ادام بىلاي دەدى:

«مىنە، بۇل — ٴوز سۇيەگىمنەن شىققان سۇيەك،

ٴوز تانىمنەن شىققان ٴتان!

ول ايەل دەپ اتالسىن،

سەبەبى ول ەركەكتەن الىنىپ جاسالعان».

24سوندىقتان ەركەك اكە-شەشەسىن تاستاپ، ايەلىنە بەرىك قوسىلادى، ٴسويتىپ ەكەۋى ٴبىرتۇتاس بولادى.

جالعاستىرۋ -ادام اتانىڭ كۇنالارى

Мо дидем, ки Куръон тасдиқ мекунад, ки Таврот (Чаҳор  китоб), Забур ва Инҷил (Ал – Китоб), таъғир наёфтаанд (касе таъғир надодааст). Куръон равшан мегуяд, ки пайравони Инҷил (Хушхабар) аз вақтҳои Пайғамбари Аллоҳ Муҳаммад (САВС), навиштаҳояшонро доштанд. Тақрибан дар солҳои 600-уми (баъд аз мелод), ин маънеми онро дорад, ки Инҷил таъғир наефтааст (касе таъғир надодааст). Куръон мугуяд, ки  паёми Инчил ҳақасту ва рост:

  1. Суханони Аллоҳ
  2. Суханони Ӯро касе таъғир дода наметавонат

Агар ҳардуи ин гуфтаҳо рост бошанд, ин далелҳо исбот мекунанд, ки таъғир додани суханони Ал-Китоб  (Таурот (Чаҳор китоб), Забур ва Инҷил = Библия), ба одамон номумкин аст.

 Пайғамбар Муҳаммад (САВС) ва Библия

Ҳозир мо мефаҳмем Ҳадисҳо ва Суннатҳо дар ин мавзӯъ чи мегуянд. Назар андозед, ки читавр ҳадисҳои овардашуда тасдиқ мекунанд мавчуд ва истифода барии  Таврот (Чаҳор  китоб), ва Инҷилро дар вақтҳои Пайғамбар Муҳаммад (САВС).

“Ва пас аз ин Хатича бо хамроҳамроҳии у аз хона баромада ва ӯро ба назди амакписари худ Вароқ  овард …, ки у дар давраи Ҷаҳили масеҳиятро қабул кард, барои сабтҳои худ аз нафиштаҷоти яҳудиён истифода мебурд, аз Хушхабар чизе, ки ба Аллоҳ маъкул буд онро менавишт”. Саҳи Бухори  1-Том, 1 – Китоб , № 3.

Гуфтаи Абу Ҳурайра: Одамони Китоб Тавуротро дар забони ибрй мехондан ва ба мусалмонҳо мефахмонданд ба забонй араби. Баъд Ҳавории Аллоҳ гуфт “Ба одамони Китоб бовар накунел, ва ба онҳо бовар накунед, лекин гуед “Мо ба Аллоҳ бовар дорем ва ҳарчизе, ки ошкор шуда буд …”. Саҳи Бухори  9-Том, 93 – Китоб , № 632.

Яҳудиён ба назди Ҳавории Аллоҳ омаданд ва ба ӯ гуфтанд, ки мард ва зане за миёни онҳо дар вақти зинокори дастгир шуда буданд. Ҳавории Аллоҳ аз онҳо пурсид: “Дар Таврот чиро ёфтед (Чаҳоркитоб) дар бораи ҷазои қонунии Ар-Реҷма (латукуб кардан бо санг)?” онҳо  да ҷавоб гӯфтанд: “Мо гуноҳи онҳоро ошкор кардем  ва қамчинзан кардем”. Абдулло ибни Салом гуфт: “шумо росташро намегуед”; Таврот тартиби Раҷмаро дорад”. Ояти Реҷма он ҷо навишташуда буд. Онҳо гуфтанд : “Муҳаммад рост гуфт, Таврот ояти Раҷмаро (латукуб кардан бо санг)”. Саҳи Бухори  4-Том, 56 – Китоб, № 832.

Абдулло ибни Умар нақл кард: «Гуруҳи  яҳудиён омаданд ва Ҳавории Аллоҳро (САВС) ба Квафф даъват карданд ва гуфтанд: «Абдуқосим, яке аз одамони мо бо зане зино кард барои ҳамин ту ба онҳо ҷазои онҳоро гуй». Онҳо болиштро барои  Ҳавории Аллоҳ (САВС) монданд,  ва дар он болишт ӯ шишт ва гуфт: “Тавротро биеред”. Вақте ба ӯ онро доданд ӯ болиштро аз таги худаш гирифт ва дар болои болишт Тавротро монд ва гуфт: “ Ман ба ту имон дорам ва ба Оне, ки туро муҳайё намуд”.  Суннат аз Абу Довуд Китоби 38, №4434.

Ка’б гуфт: «Ин рӯз дар як сол як маротиба аст». Ман чавоб додам: «Ин рӯз ҳар рузи ҷумъа мебошад». Ка’б Тавротро хонд ва гӯфт: «Ҳавории Аллоҳ (САВС) ҳақиқатро гуфт». Суннати Абу Довуд Китоби 3, № 1041.

Ин ҳадисҳои бе рақобат ба мо нишон медиҳанд дар бораи муносибати Пайғамбар Муҳаммад (САВС) ба китоби Библия, дар рузҳои зиндагии ӯ. Якум ҳадис ба мо маълумот медиҳад, ки Инҷил вуҷуд дошт ва даст раст буд вақте, ки аввалин призвание ба даст овард. Ҳадиси дуюм ба мо мегуяд, ки яҳудиен Тавротро ба забони ибрй марои ҷамъомади мусалмонон мехонданд. Пайғамбар Муҳаммад (САВС), навиштаҳои онҳоро зидди шуъба намемонд, балки ба ӯ барубир  буд (на тасдиқ мекард ва на рад мекард), ба фаҳмондани онҳо бо забони араби. Дигар ду ҳадис ба мо мегуянд, ки Пайғамбар Муҳаммад (САВС), Тавротро истифода мебурд чунки ӯ дар вақти пайғамбар буҷуд дошт. Барои ҳукм баровардан ба шахсони сеюм (яҳудиён). Охирон ҳадис ба мо нишон медиҳад, ки Таврот дар он рузҳо барои тасдиқ крдани гуфтаҳои худи Пайғамбар Муҳаммад (САВС), дар бораи рузи офариниши одам (ин дар рузи ҷумъа буд). Дар ин ҳодиса Таврот барои санҷидани дурустии омузиши худи Пайғамбар Муҳаммад (САВС) истифода бурда шудааст, барои ҳамин Таврот бояд дуруст бошад барои инхел истифода барданд. Дар ягон ҳадиси оварда шуда мо ягон танқидро дар бораи дигаргун шудани Библия ва е ҳукм барои фасод ва ё дигаргун шудани ӯ намебинем.

Дастурҳои барвақти Инҷил (Аҳди Ҷадид)

Ман китоберо дорам, ки дар онҷо ҳуҷатҳои барвақти Аҳди Ҷадид дида мешавад. Он китоб бо ин суханҳо сар мешаванд:

“дар ин китоб транскрипцияҳои  навиштаҷоти барвақти Аҳди Ҷадид оварда мешаванд… саҳнаи аввали асри II-ро то аввали асри IV-ро (100-300с.)… дорои 2/3 Аҳди Ҷадид”. (П. Комфорт ) «Куҳнатарин матни  аҳдиҷадид  навиштаҳои юнонй ». Сарсухан с. 17. 2001).

Ин маълумотҳо аҳамияти калон дораданд барои он, ки тасдиқ мекунанд вуҷуд доштанй навиштаҳоро пеш аз омадани Константини Руми (тақрибан 325с п.м), ки метавонист матни Библияро иваз кунад, ти тавре, ки як гуруқи одамон мегуянд. Агар Констонтин матни Библияр дигаргун мекард, мо ва шумо дар вақти муқоиса бо матнҳое, ки пеш аз тағирот вуҷуд доштан он дигаргуниҳоро медидем (матнҳо пеш аз ӯ вуҷуд доштан), бо матнҳое ки дар вақти ҳукумронии  ӯ таъғир ёфтанд. Лекин ягон дигаргуни ёфт нашуд.

Ҳамин тавр матнҳои Китоби Мукаддас пеш аз омадани Пайғамбар Муҳаммад (САВС), нусхабардори карда шуда буданд, ин маънеи онро дорад, ки ҳазорҳо дастурҳо дар саънаи 600 пеш аз мелод вуҷуд доштанд, ки ба мо аз тамоми қунҷҳои замин расидаанд.

Ба вуҷуди он ки Пайғамбар Муҳаммад (САВС),  дар солҳои 600-уми мелоди Китоби Муқаддасро ҳамчун  нусхаи (достоверный)  истифода мебурд, имруз ҳам мо дорои бисёр нусхаҳои Китоби Муқаддас мебошем, ки онҳо садсолаҳо  пеш аз зиндагии Пайғамбар Муҳаммад (САВС) нусхабардори карда буданд, онҳо мувофиқанд бо Китобҳои Муқаддасе, ки мо имруз истифода мебарем. Ин далелҳо ба мо ҳуқуқ медиҳад дилпурона гуем, ки Китоби Муқаддас дигар гун нашудаҳаст.

Ҳато фикр, ки масеҳиён матни Китоби Муқаддасро дигаргун  карданд ягон ҳисси маъмулӣ надорад. Ин номумкин мебуд барои шумораи каалони одамон, ки дар тамоми ҷаҳон паҳн шудаанд ҳамаашон ба розиги биеянду ва матни Китоби Муқаддасро дигаргун намоянд. Ҳатто касоне, ки да Арабистон зиндагони мекарданд матнро дигаргун мекарданд лекин нусхаҳои онҳо бо нусхаҳои бародарони онҳо аз Сурия ва ё Аврупо  муҳайё мубуд. Лекин намунаҳои дастнависҳо (манускриптҳо) дар тамоми ҷаҳон, чи он рузҳо ва ё  имруз онҳо мувофмқанд. Ҳатто Куръон ва Ҳадисҳо тасдиқ мекунанд вуҷуд доштанин матнҳои Китоби Муқаддасро дар солҳои 600-уми п. аз м. Бо сабаби он ки Китоби Муқаддас аз дастнавиштаҳо (манускриптҳо),  иборатанд, солҳоеро дар бар мегирад, ки аз ин давраҳам пештар вуҷуд доштанд, ин маънеи онро дорад, ки Китоби Муқаддаси рузҳои мо дигаргун ва е таъғир наёфтааст. Давраи вақт дар поён тасвир шуда нишен медиҳад, ки аввали матнҳои Китоби Муқаддас пеш аз 600-ум сол вуҷуд доштанд.

Аввалин нусхаҳои дастнависҳо Таврот ва Забур дар саҳнаҳои қабли  вуҷуди худро доштанд. Ҷамъи дастнависҳо, ки ба мо машҳуранд бо номи даснависҳои баҳри Мурда, ки дар солҳои 1948 дар наздикии баҳри Мурда ёфта шудаанд. Ин дастнависҳо  тамоми Таврот ва Забурро доро мебошанд ва тақрибан солҳои  200-100 пеш аз мелод вуқуд доштанд. Ин маънеи онро дорад, ки мо дорои нусхаи Тавротро дорем, ки пеш аз ҳардуи пайғамбарон Ҳазрати Исои Масеҳ (САЛВ) ва Муҳаммад (САВС) вуҷуд дошт. Бинобар он, ки ҳардуи онҳо ба таври ошкор Таврот ва Забурро истифода бурда ва ҳам тасдиқ мекарданд бо боварии комил, ки китобҳое пеш аз онҳо ба воситаи пайғамбарон додашудааст дигаргун ва ё аз фасод (карупсия), осеб надидаанд. Ин тадқиқотҳо далеҳоянд, ки моро водор мекунанд боварии комил дошта бошем ба таъғир  наёфтани Навиштаҳои Китоби Муқаддас аз ҷониби илми, ки дар маколаи ман пешниҳод гардидшудааст.

Шаҳодати Пайғамбар Муҳаммад (САВС) дар ҳадисҳо, дар баробари донишҳои дастнависҳои (манускрипсияҳо) Китоби Муқаддас, нишон медиҳад ба ҳамон хулоса, ки Куръон меоварад дар бораи Китоби Муқаддас, ки Китоби Муқаддас таъғир ва ё дишаргун нашудааст.

Дастнависҳои имрузаи Китоби Муқаддас (Ал-Китоб) – аз замони қадим
Дастнависҳои имрузаи Китоби Муқаддас (Ал-Китоб) – аз замони қадим